Kerkgebouw Ilpendam

Algemeen
Op deze pagina vind u een stukje geschiedenis van de Hervormde kerk in Ilpendam. Verder geven wij een een korte rondleiding om en in de kerk.

Ilpendam
De Nederlands Hervormde Kerk, eertijds toegewijd aan de Heilige Sebastiaan, is eigendom van de kerkelijke gemeente, met uitzondering van de toren, die aan de burgerlijke gemeente behoort.

Geschiedenis
In 1408 wordt er reeds een kapel vermeld, die later, blijkens een steen, welke zich bevond in de in1865 afgebroken toren, in 1446 zal zijn vergroot. In 1544 heeft Ilpendam een parochiekerk. Daar de Spanjaarden hier in1674 een schans hebben gehad, welke later door de Hollanders werd veroverd, kunnen wij aannemen, dat deze kerk, evenals de meeste van Waterland, ten gevolge van de krijgsverrichtingen in de Tachtigjarige Oorlog is verwoest. In de loop der jaren werd het gebouw vervolgens zodanig gewijzigd, dat de vier schalkbeeldjes in de koorsluiting de enige overblijfselen vormen van de gotische kerk. 
Het jaartal 1656 op een van de trekbalken wijst op een ingrijpende verbouwing in dat jaar, waarbij, behalve de de kap, ook de zuidmuur en het grootste gedeelte der sluiting werden vernieuwd. In 1723 is de gehele noordmuur opnieuw opgetrokken en in 1850 nogmaals over een aanzienlijke lengte vernieuwd. De toren en de westgevel dateren blijkens een opschrift uit het jaar 1868. In de jaren 20 en in 1946 is er aan de kerk op weinig oordeelkundige wijze gerestaureerd

Beschrijving
De georiënteerde zaalkerk heeft een vijfzijdige sluiting

Materiaal
De oude baksteen vertoont in de noordmuur en in de aangrenzende sluitingsmuur een formaat van 22 a 23 x 5; 10 lagen = 55 cm en de overige muren der sluiting een formaat van 23 x 4,5 10 lagen = 53 cm

Uitwendig
In de noordmuur liggen de dorpels van de rondboogvensters ongeveer 30 cm boven de waterlijst, die hier overigens nog slechts in de drie eerste vakken aanwezig is en ook ontbreekt in de aangrenzende sluitingsmuur. Door de aanwezigheid van de grafkelder van de vrijheren van Ilpendam ontbreekt aan de noordzijde de zesde steunbeer. In beide buitenste traveeën van de zuidmuur bevindt zich een rondboogpoortje

Inwendig
De van een zerkenvloer voorziene kerkruimte wordt overdekt door een, in 1922 op weinig gelukkige wijze vernieuwd spitsbochtig houten tongewelf boven trekbalken met kordelen en geprofileerde sleutelstukken. Op de eerste trekbalk staat ANNO 1656

Schalkbeeldjes
Het gewelf op de kruispunten van de schinkels en de noklijst, versierd met gesneden rozetten, XVIIc. De schinkels van de sluiting komen neer op de gotische baldakijnen van vier houten schakbeeldjes. Xvd, vgl o.a. Oude Kerk, Amsterdam, St. Agathaklooster, Delft, Venhuizen en de Oosterkerk te Hoorn. De buitenste stellen voor: links een edelman en rechts de Heilige Petrus; bij beiden ontbreekt de rechterhand. De middelste figuren dragen een kroon; de figuur links stelt een vrouwelijke heilige voor in biddende houding, St. Catharina?? De andere figuur, waarvan de handen ontbreken, verbeeldt een man met een baard.

In de sluiting een steen met het opschrift betreffende de verbouwing van 1723 en hoger een opschrift de verbouwing van 1850, vgl Gen. en Herald.


Koorhek
Eiken koorhek, geverfd met door Ionische halfzuilen geflankeerde doorgangen en rondbogen op balusters; het geheel afgedekt door een zware koonlijst

Preekstoel en doophek
Eiken zeskantige preekstoel, met rondboogpanelen en vrijstaande Corinthische hoekzuiltjes. Eiken doophek, geverfd met gegroefde pilasters en balusters. Eiken doopbanken, geverfd, de deurtjes en wangen versierd met gesneden rolwerk.

Koperwerk
Het koperwerk bestaat uit een predikantslezenaar met het opschrift Ilpendam/1783; een voorzangerslezenaar met het gemeentewapen en een jaartal 1699; een doopbekkenhouder met bekken en kan; een zandloperhouder, op gedraaide stam voorzien van vier gedraaide balustertjes; een doopboog en op de z.g Hofbank kaarsenarmen.   

Herenbank
Eiken herenbank, de z.g Hofbank, waarvan de voorste hoeken zijn versierd met twee gesneden leeuwenfiguren en de op gladde zuiltjes rustende overhuiving een omhoog gezwenkte kroonlijst heeft met de in snijwerk uitgevoerde wapens van de Graeff en Santijn. In de bank vier kussens met geborduurde wapens. Eiken kerkbanken, met rechthoekige panelen tussen gecanneleerde pilasters

Psalmborden
Twee gesneden psalmborden met het gemeentewapen, anno 1827.
Deze psalmborden worden niet meer gebruikt.

Klok en uurwerk
De klok, diameter 1,23m heeft het randschrift: Gerhard Schimmel heeft mij gegoten voor Jacob Vermaten, 1682.

Orgel
Het orgel is oorspronkelijk gebouwd voor de kerk in de Rijp. In 1728 heeft de orgelbouwer Nicolaas Willembroek het orgel gebouwd.
Uit historisch onderzoek is inmiddels gebleken, dat delen van het orgel ouder zijn dan 1728. Altijd is gedacht dat Willembroek delen van een ouder orgel van F.C.Schnitger gebruikt heeft. Willembroek was namelijk meesterknecht van Schnitger en de laatste is de bouwer van het orgel in de grote kerk in Alkmaar. Na de bouw van dat orgel heeft Willembroek zich blijvend gevestigd in Nederland. Beiden kwamen uit Duitsland.

Nader onderzoek, tijdens de restauratie van het orgel in 1994, brachten andere feiten aan het licht. Tijdens het vooronderzoek door de heren J.Jongepier en O.B.Wiersma, respectievelijk restauratieadviseur en rijksadviseur monumentenzorg kwamen bepaalde coderingen op de pijpen van het orgel aan het licht, die herkend werden als zijnde pijpen vervaardigd door Barend Smid. Deze Smid heeft onder andere de orgels gebouwd in de grote en kleine kerk in Edam. Hij vertrekt later naar Engeland waar hij een groot aantal bekende orgels bouwt.

Uit archiefonderzoek is gebleken dat Smit in 1665 een orgel bouwt voor ene Mr. van Cruijsen uit Amsterdam. Vast staat dat het orgel van Ilpendam vervaardigd is met oude onderdelen van dit orgel uit Amsterdam. Hoe het orgel in de Rijp is gekomen en hoe Willembroek dit oude orgel heeft kunnen gebruiken, is tot op heden niet duidelijk.

In 1855 is het orgel gekocht door de toenmalige kerkvoogdij en in het koor geplaatst door orgelbouwer Joh. van Nieuwkerk. Toen is ook het orgel uitgebreid met twee registers. Nadien is er niet veel meer veranderd aan het orgel. Wel is het in 1946 verplaatst van het koor naar de plaats waar het nu staat. Dus van de oostzijde naar de westzijde van de kerk.

De restauratieadviseur J.Jongepier maakte in het afrondende rapport de volgende opmerking: Ik wens de Hervormde Gemeente Ilpendam geluk met dit prachtige orgel, zeker een van de meest boeiende, en in historisch opzicht ook belangrijke orgels van de provincie.

___________________________________

Geschreven door Dhr. J.W. Meijer